ZNACZENIE PRZECINKA W EWANGELII ŁUKASZA 23,43
Obietnica dana przez Jezusa „dobremu” łotrowi na Golgocie: „Zaprawdę, powiadam ci, dziś będziesz ze mną w raju”, jest często cytowana jako koronny dowód na nieśmiertelność duszy, czyli wierzenie, iż duch czy dusza zmarłego wiernego istnieje świadomie w niebie przed zmartwychwstaniem ciała. Jednak nie wszyscy są przekonani, że Jezus naprawdę powiedział skruszonemu złoczyńcy, że będą razem w raju jeszcze tego samego dnia.
Cały problem bierze się z jednego przecinka, zazwyczaj nieobecnego w greckojęzycznych manuskryptach Ewangelii Łukasza. Kiedy umieści się przecinek przed „dziś” (sēmeron), jak w większości przekładów, wówczas przysłówek ten odnosi się do następującego po nim czasownika („będziesz”), a werset nabiera tradycyjnego znaczenia: „Zaprawdę, powiadam ci, dziś będziesz ze mną w raju”. Jednak jeśli umieścimy przecinek po „dziś”, wówczas przysłówek odnosi się do poprzedzającego go czasownika („powiadam”), a słowa Jezusa nabierają zupełnie innego znaczenia: „Zaprawdę, powiadam ci dziś, będziesz ze mną w raju”. Choć czasami określane jako pleonastyczne i bezsensowne1, alternatywne brzmienie jest możliwe, zwłaszcza jeśli weźmie się pod uwagę wszystkie dowody — tekstualne, lingwistyczne i biblijne.
Czego dowody uczą nas o właściwym znaczeniu tego wersetu?
Dowody tekstualne
W pierwszych wiekach chrześcijaństwa manuskrypty nowotestamentowe były pisane bez odstępów między słowami i zdaniami. Nie używano żadnych znaków przestankowych pomagających w czytaniu tekstu, ewentualnie znaki takie były bardzo nieliczne. Na przykład przecinek został wprowadzony dopiero w IX wieku. Wcześniej zwykłe odstępy były czasami oznaczane kropką na linii tekstu (.), zaś zdania były oddzielane kropką wysoką (˙). Choć nie ocalały żadne pierwopisy Nowego Testamentu, najprawdopodobniej pierwotnie Łk 23,43 nie zawierał żadnego rodzaju znaków przestankowych, jak wydaje się sugerować papirus oznaczony jako Bodmer XIV-XV (albo krótko P75). Napisany na początku III wieku P75 jest najstarszym znanym obecnie odpisem Ewangelii Łukasza i nie zawiera żadnych kropek, ani przed, ani po słowie sēmeron w Łk 23,43, choć w pewnych miejscach rękopisu występują znaki interpunkcyjne.
Tak więc znaki przestankowe nie są integralną częścią tekstu kanonicznego. Występujące w odpisach wskazują jedynie, jak tekst był czytany i rozumiany przez tych, którzy go kopiowali. Zatem kiedy Łk23,43 opatrywano znakami przestankowymi, przecinek został umieszczony przed słowem sēmeron nie z powodów gramatycznych, ale pod wpływem teologicznego przekonania dominującego w tamtych czasach — że ostateczna nagroda dla wiernych, którzy umierają, jest im udzielana bezpośrednio po śmierci. Czasami skrybowie zmieniali także porządek zdania, aby rzekomo jaśniej wyrazić jego znaczenie. W ten sposób słowo „że” (hoti) zostało dodane do słów Jezusa. Partykuła „że” nie występuje w oryginale, ale została dodana przed przysłówkiem („Zaprawdę, powiadam ci, że dziś…”) pod wpływem założenia, że to właśnie Jezus miał na myśli. Ta dodana partykuła występuje w szeregu średniowiecznych greckich manuskryptów, jak również w kilku starożytnych i współczesnych przekładach.
Ciekawe, że Kodeks Watykański z IV wieku, „jeden z najcenniejszych manuskryptów greckiej Biblii”2, blisko związany z P75 z tekstualnego punktu widzenia3, zawiera kropkę na linii zaraz po, a nie przed przysłówkiem sēmeron [dziś]. Ponieważ manuskrypt zawiera także pewne nieliczne przypadkowe kropki czy rozpryski atramentu, taki charakter może mieć kropka w Łk 23,43. Jednak fakt, że kropka znajduje się idealnie na linii tekstu, w równych odstępach od dwóch sąsiadujących z nią słów, właściwie wyklucza możliwość jej przypadkowego powstania. Trudno ustalić, czy kropka ta została naniesiona przez skrybę sporządzającego manuskrypt, czy też została dodana w późniejszym czasie, co wydaje się bardziej prawdopodobne4. Tak czy inaczej, Kodeks Watykański zawiera kropkę po słowie sēmeron, a manuskrypt nie wskazuje na żadną próbę usunięcia kropki czy poprawienia jej przez kogokolwiek z czytelników.
Choć dowód ten wydaje się nie do końca przekonujący, niewątpliwie spora część chrześcijan czyta przysłówek „dziś” w połączeniu z poprzedzającym go czasownikiem „powiadam”. Inny przykład to grecki minuskułowy manuskrypt 339 z XIII wieku, który nie tylko ma kropkę po słowie sēmeron, ale także pozostawia odpowiedni odstęp przed kolejnym słowem, co wyklucza przypadkowe naniesienie kropki. Ponadto istnieje szereg innych średniowiecznych manuskryptów zaopatrzonych w znaki przestankowe, pozostawiających ten werset tak, jak jest, bez żadnego znaku5, choć regułą było umieszczanie kropki lub przecinka przed przysłówkiem. Alternatywny sposób czytania („Zaprawdę, powiadam ci dziś…”) występuje także w kuretonowskim przekładzie czterech Ewangelii na język starosyryjski, jednym z najstarszych przekładów Nowego Testamentu, datowanym na II wiek. Wśród autorów kościelnych taki sposób czytania został także potwierdzony przez Efrema Syryjczyka w IV wieku6 oraz Kasjana z Autun i Hezychiusza z Aleksandrii w V wieku. Jednak Kasjan i Hezychiusz woleli łączyć „dziś” z czasownikiem „będziesz”, a tych, którzy czytali przysłówek jako przynależny do czasownika „powiadam”, nazywali heretykami7. W końcu alternatywne czytanie występuje także w dwóch niezależnych dziełach apokryficznych, przypuszczalnie z IV wieku, jeśli nie wcześniejszych — Dziejach Piłata oraz Zstąpieniu Chrystusa do piekła. Dzieła te, znane w trzech nieco różniących się wersjach, zarówno w języku greckim, jak i w łacinie, zostały zunifikowane około V wieku, a od XIII wieku nazywano je czasami Ewangelią Nikodema8.
Żaden z tych dowodów nie pozwala na ustalenie pierwotnej interpunkcji Ewangelii Łukasza ani nie wykazuje, że alternatywne czytanie dominowało w starożytnym i średniowiecznym chrześcijaństwie, gdyż tak nie było9. Jednak razem wykazują, że próba połączenia przysłówka „dziś” z poprzedzającym go czasownikiem „powiadam” znajduje istotne wsparcie w historii chrześcijaństwa, a więc możliwe jest, że takie czytanie miał na myśli Łukasz.
Dowody lingwistyczne
W języku greckim nie istnieje określona reguła dotycząca umieszczenia przysłówka przed albo po czasowniku10. Tak więc z gramatycznego punktu widzenia nie sposób ustalić, czy sēmeron [dziś] w Łk 23,43 łączy się z poprzedzającym go czasownikiem „powiadam”, czy z czasownikiem następującym po nim „będziesz”. Jednak Łukasz dość konsekwentnie używa tego przysłówka z poprzedzającym czasownikiem. Tak jest w czternastu z dwudziestu przypadków słowa sēmeron w Ewangelii Łukasza i Dziejach Apostolskich11. Z pięciu przypadków użycia przysłówka „dziś” z następującym po nim czasownikiem jeden to cytat z Ps 2,7 w Dz 13,33, a w trzech przypadkach słowo sēmeron jest poprzedzone przez spójnik12, co czyni taką konstrukcję konieczną. Tak więc jest tylko jeden przykład w pismach Łukasza, w którym słowo sēmeron zostało w sposób niewymuszony umieszczone przed czasownikiem, z którym jest związane13. Próba czytania przysłówka w Łk 23,43 w powiązaniu z poprzedzającym go czasownikiem jest więc nie tylko w pełni akceptowalna z punktu widzenia gramatyki, ale także zgodna ze stylem literackim Łukasza.
Przywoływany argument sugeruje, że takie czytanie nie może być poprawne, gdyż czyniłoby twierdzenie Jezusa pleonastycznym, a nawet „gramatycznie bezsensowym”14. Może to być po części prawdą w języku angielskim i innych współczesnych językach, ale Nowy Testament był napisany po grecku, i to nie w zwykłej grece, ale pełnej semickich idiomów. Greka Łukasza wpisuje się w tę kategorię, zwłaszcza w jego Ewangelii, wbrew faktowi, że sam Łukasz nie był Żydem15. Już dawno zostało wykazane, że użycie słowa „dziś” z poprzedzającym je czasownikiem w celu wprowadzenia lub podsumowania zdania jest niczym innym jak semickim idiomem mającym podkreślić znaczenie i doniosłość stwierdzenia, które nastąpi lub nastąpiło wcześniej16.
Idiom ten dość powszechnie występuje w Piśmie Świętym, zwłaszcza w Księdze Powtórzonego Prawa, gdzie znajdujemy ponad czterdzieści przykładów wyrażeń takich jak: „uczę was [dziś]”17, „kładę dziś”18, „dziś nadaję”19, „dziś nakazuję”20, „oświadczam wam [dziś]”21 oraz „oznajmiam wam dzisiaj”22. W przypadku Łukasza ten i inne biblijne idiomy stały się mu znane pod wpływem Septuaginty, greckiego przekładu Starego Testamentu powszechnie używanego przez pierwszych chrześcijan. Warto zauważyć, że „dziewięćdziesiąt procent słownictwa Łukasza występuje” w Septuagincie23.
Dowody biblijne
Aby ustalić znaczenie słów Jezusa wypowiedzianych na krzyżu, musimy wziąć pod uwagę potrzebę rozważenia ogólnego biblijnego nauczania w kwestii tego, kiedy zbawieni otrzymają ich nagrodę w raju. Nie ma wątpliwości, że jako „raj” Jezus rozumiał niebo24, czyli wieczne mieszkanie odkupionych w Nowym Jeruzalem, gdzie znajdować się będą drzewo żywota i tron Boga25. W innym fragmencie Jezus nawiązuje do wielu mieszkań w domu Boga i do czasu, kiedy przyjdzie powtórnie, by zabrać swoich wiernych do siebie26. Dopiero wtedy zaprosi On swoich wyznawców, by odziedziczyli królestwo przygotowane dla nich od założenia świata27. Wówczas nastąpi wspaniały czas połączenia, a następnie ostateczne i zupełne świętowanie wyzwolenia z grzechu28.
Paweł uczy, że wierzący, którzy umarli, wstaną z grobów podczas powtórnego przyjścia Jezusa29, otrzymując dar nieśmiertelności30. Apostoł nigdy nie próbował pocieszać wierzących twierdząc, że zmarli już są w niebie z Jezusem. Przeciwnie, wlewał pokój w ich serca, przypominając im o zmartwychwstaniu31 oraz o tym, że kiedy Jezus przyjdzie powtórnie, zarówno zmartwychwstali sprawiedliwi, jak i sprawiedliwi żyjący zostaną razem zabrani na spotkanie z Nim w powietrze i odtąd zawsze będą z Nim32.
Ponadto według Pawła zmartwychwstanie Jezusa, a nie Jego śmierć, daje sprawiedliwym nadzieję na życie po śmierci33. Jak zatem należy rozumieć to, że Jezus miałby obiecać łotrowi, że będą razem w raju tego samego dnia, zwłaszcza skoro Biblia uczy także wyraźnie, że w dniu śmierci Chrystus nie udał się do nieba, ale spoczął w grobie?34. Twierdzenie, że tylko ciało Chrystusa spoczywało w grobie, podczas gdy Jego duch wstąpił do nieba35, wymaga zignorowania faktu, że rankiem w dniu zmartwychwstania Jezus zabronił Marii oddania Mu czci, gdyż jeszcze nie wstąpił do Ojca36.
Podsumowanie
Wydaje się niewłaściwe twierdzenie, iż Jezus obiecał skruszonemu łotrowi, że będą razem w raju jeszcze tego dnia, w którym umarli. Jeśli umieści się przecinek przed przysłówkiem „dziś”, nie sposób pogodzić ten werset z tym, co Biblia (i sam Jezus Chrystus) uczy o czasie, w którym wierni umarli otrzymają swoją ostateczną nagrodę w niebie37. Nie ma ani jednego przypadku w Biblii, w którym autorzy staraliby się pocieszać wierzących, twierdząc, że umarli w Chrystusie już są zabrani do Nieba. Pociecha w obliczu śmierci jest zawsze związana ze zmartwychwstaniem, a nie z poglądem, jakoby po śmierci duch czy dusza wyzwalały się z ciała, by świadomie przebywać w obecności Boga38.
Z drugiej strony, jeśli czytamy słowo „dziś” z poprzedzającym je czasownikiem, oświadczenie Jezusa rzeczywiście brzmi nieco pleonastycznie we współczesnych zachodnich językach, ale ten pleonazm jest w pełni akceptowalny, gdy rozumiemy go jako idiomatyczny sposób podkreślenia wagi oświadczania: „Zaprawdę, powiadam ci dziś…”. Wreszcie, istnieją dostateczne dowody, że taki sposób rozumienia tego wersetu nie jest ani nowy, ani niewłaściwy, gdyż wykazują, jak był-rozumiany przez ważne części Kościoła, także w czasach, kiedy wierzenie w nieśmiertelność duszy zdominowało chrześcijaństwo. Łotr prosił Jezusa, by pamiętał o nim w swoim królestwie39, i to właśnie obiecał mu Jezus, udzielając umierającemu człowiekowi pokoju i pocieszenia, To jest wielka obietnica ewangelii — życie wieczne z Jezusem40.
WILSON PAROSCHI
1 Zob. A.A. Hoekema, The Four Major Cults: Christian Science, Jehovah’s Witnesses, Mormonism, Seventh-day Adventism, Grand Rapids 1963, s.353.
2 B.M. Metzger i B.D. Ehrman, The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption, and Restoration, Nowy Jork 2005, s. 67.
3 Uważna analiza tekstualna przekonała znaczącą większość biblistów, że wraz z P75 Kodeks Watykański stanowi formę tekstu używaną w Aleksandrii przed końcem II wieku (tamże, s. 58-59).
4 Zob. B.M. Metzger, Manuscripts of the Greek Bible: An Introduction to Palaeography, Oxford 1981, s. 74.
5 Przykłady to manuskrypty 57 i 713, oba z XII wieku.
6 Efrem cytuje Łk 23,43 trzykrotnie, za każdym razem pomijając „dziś”, ale pisze także: „Nasz Pan okazał swą szczodrość i udzielił doraźnej obietnicy: »dzisiaj«, a nie przy końcu (…). Tak oto przed łotrem otwarty został raj” (Moes., s. 244-245). W innym fragmencie
nawiązuje do historii łotra, mówiąc, że jego dusza nie mogła znaleźć się w raju bez ciała, gdyż sprawiedliwi nie mogą wkroczyć do raju przed ostatecznym zmartwychwstaniem (Hymn. Par., 8.11).
7 Zob. Kasjan, Colat. 1.14; Hezychiusz, PG 93, s. 1432-1433.
8 Czytanie łączące „dziś” z „powiadam” występuje w B-greckiej wersji Dziejów Piłata (rozdz. 10) oraz greckiej wersji Zstąpienia Chrystusa do piekła (rozdz. 10).
9 Należy jednak podkreślić, że wszyscy ojcowie apostolscy i większość ojców greckich do IV wieku byli kondycjonalistami, co znaczy, iż nie wierzyli w nieśmiertelność duszy. Szczegóły zob. L.E. Froom, The Conditionalist Faith of Our Fathers, t.1, Waszyngton 1965, s. 758-759.
10 Zob. F. Blass i A. Debrunner, Word order in Greek and so in the NT is freer by far than in modern languages [w:] A Greek Grammar of the New Testament and Other Early Christian Literature, przekł. i red. R.W. Funk, Chicago 1961, §472.
11 Zob. Łk2,11; 5,26; 12,28; 13,32-33; 22,34.61; Dz 19,40; 20,26; 22,3; 24,21; 26,2.29; 27,33. W Łk 22,61 pozycja sēmeron względem czasownika musi być określona na podstawie jednoznacznego użycia w w. 34, a w Dz 27,33 przysłówek musi być czytany w połączeniu z następującym po nim czasownikiem „mija” („Dziś mija czternasty dzień”), co uznają niemal wszystkie przekłady.
12 Zob. Łk 4,21; 19,5.9. Umiejscowienie słowa sēmeron w Łk19,5 wyjaśnia fakt, iż w przeciwieństwie do hoti (Łk4,21; 19,9), użyte jest gar w postpozycji, co oznacza, iż normalnie zajmuje drugie miejsce.
13 Zob. Dz 4,9.
14 R.A. Morey, Death and the Afterlife, Minneapolis 1984, s. 199-222, cyt. w: E.W. Lutzer, One Minute After You Die, Chicago 1997, s. 51.
15 Zob. Kol 4,10-14.
16 E.W. Bullinger, How to Enjoy the Bibie, Londyn 1916, s. 48. Zob. także E.W. Bullinger, The Companion Bible, Londyn 1932, apendyks, s. 173.
17 Pwt 4,1.
18 Pwt 11,26.
19 Pwt 28,13.
20 Pwt 6,6; 7,11; 12,32.
21 Pwt 8,19.
22 Zob. Pwt 30,18; por. Pwt 4,26; 30,19; 32,46; Dz 20,26; 26,2. Nazwanie tego idiomu „pozornym” tylko dlatego, że w żadnym z przypadków w Księdze Powtórzonego Prawa nie występują słowa takie jak „prawdziwie” (amēn) czy „mówię” (legō), jak czynią to K.D. Boa i R.M. Bowman Jr. (Sense and Nonsense About Heaven and Hell, Grand Rapids 2007, s. 58), jest zwyczajnym wykrętem. Idiomatyczny jest przysłówek „dziś” podkreślający uroczystość oświadczenia, a nie inne słowa.
23 R.E. Brown, The Birth of the Messiah: A Commentary on the Infancy Narratives in the Gospels of Matthew and Luke, Nowy Jork 1993, s. 623.
24 Zob. 2 Kor 12,2-4.
25 Zob. Ap 2,7; 22,1-5. Próbując pogodzić tradycyjną interpretację Łk 23,43 z faktem, że Jezus nie wstąpił do nieba przed upływem kilku kolejnych dni, twierdzi się, że „raj” to nie niebo, a jedynie dziedzina sprawiedliwych jako odrębna część Hadesu, który ma także część przeznaczoną dla niesprawiedliwych (zob. Lutzer, One Minute After You Die, s. 138-139). Niektórzy sugerują nawet, że po zmartwychwstaniu i wniebowstąpieniu Chrystusa raj został przeniesiony z Hadesu do trzeciego nieba wspomnianego w 2 Kor 12,4 (H.A. Kent Jr., „Paradise”, w: Evangelical Dictionary of Theology, Grand Rapids 1984, s. 826-827). Jednak podtrzymywanie takich twierdzeń wymaga opuszczenia dziedziny Pisma Świętego i uwiarygodnienia podobnych tradycyjnych poglądów wyznawanych przez tych, którzy wierzą na przykład w czyściec i otchłań.
26 Zob. J 14,1-3.
27 Zob. Mt 25,31-34.
28 Zob. Łk22,14-18.
29 Zob. l Kor 15,20-23.
30 Zob. 1 Kor 15,51-55.
31 Zob. 1 Tes 4,13-18; por. 2 Kor 1,8-10; Flp 3,8-11. Omówienie 2 Kor 5,6-8 i Flp 1,21-23, zob. Samuele Bacchiocchi, Immortality or Resurrection? A Biblical Study on Human Nature and Destiny, Berrien Springs 1997, s. 178-186.
32 Zob. 1 Tes 4,17.
33 Zob. 1 Kor 15,16-20; Rz 10,9.
34 Zob. Łk 23,50-54; Dz 2,31-32; 13,29-31.
35 Zob. D. Groothuis, Christian Apologetics: A Comprehensive Case for Bible Faith, Downers Grove 2011, s. 390.
36 Zob. J 20,17.
37 Por. Łk 14,13-14; 20,34-38; J 5,28-29; 6,39-40.53-58.
38 Por. J 11,21-27; Ap 20,6.
39 Zob. Łk 23,42.
40 Zob. J 14,1-3; 1 Tes 4,16-17; Ap 21,1-4.
[Źródło: https://www.ministrymagazine.org. Autor jest doktorem teologii i wykładowcą Nowego Testamentu w Brazilian Adventist Theological Seminary]. Źródło polskiej wersji: GŁOS ADWENTU, lipiec-sierpień 2022, ss. 28-31